Theremin – Η μουσική από τον αιθέρα.

Περί θερεμίνης (theremin) ο λόγος σε τούτο το μικρό αφιέρωμα… Και σπεύδω να καθησυχάσω. Όχι δεν πρόκειται για καμιά περίεργη …χημική ουσία από αυτές που ενέπνευσαν κατά καιρούς δεκάδες μουσικούς (δεν έχω δει όμως ποτέ καμία να αναφέρεται στα …credits!). Πρόκειται απλώς για ένα μουσικό όργανο! Θα αναρωτηθεί ο γνωστός, αυστηρός και δύστροπος αναγνώστης μου: “και τι έχει αυτό το μουσικό όργανο ώστε να αξίξει ιδιαίτερη αναφορά;” Ας απαριθμήσω λίγα επιχειρήματα: πρόκειται ίσως για το πιο περίεργο σε εμφάνιση και τρόπο παιξίματος όργανο… Πρόκειται επίσης και για ένα από τα πιο δύσκολα στο να παιχτεί σωστά όργανο… Υπήρξε ένα από τα πρώτα όργανα παραγωγής συνθετικού ήχου, (προ-προ-πάππους των σημερινών synth)… Και έχει και μια ωραία ιστορία! Πιστεύω να σε έπεισα αγαπητέ αναγνώστα με αυτόν τον αφοπλιστικό καταιγισμό επιχειρημάτων! Στο ψητό λοιπόν…

Το αξιοπερίεργο του theremin είναι ότι είναι ένα όργανο που παίζεται εκ του μακρόθεν! Κυριολεκτικά στον αέρα (βέβαια εδώ μπορούμε να αναφέρουμε και τις περίφημες …κιθάρες του αέρα, που όλοι κάποια στιγμή έχουμε παίξει, φευ, χωρίς ήχο όμως!!). Πως γίνεται όμως αυτό το μαγικό; Εδώ θα χρειαστεί λίγο …φυσική (όσοι έχετε κακές λυκειακές αναμνήσεις από αυτό το μάθημα αγνοήστε την επόμενη παράγραφο!! -πλάκα κάνω, μην τολμήσει και το κάνει κανείς!)

Το όργανο όπως βλέπετε και στην εικόνα είναι απλώς ένα κουτί από το οποίο προεξέχουν δύο κεραίες. Η μία (η κάθετη) χρησιμεύει στο να ελέγχει τον τόνο του ήχου, η άλλη (η οριζόντια) την ένταση. Πλησιάζοντας λοιπόν το χέρι μας στην κάθετη ο τόνος γίνεται ψηλότερος ενώ πλησιάζοντας στην οριζόντια η ένταση χαμηλώνει Η αρχή λειτουργίας στηρίζεται στο φαινόμενο των ετεροδυνούμενων ταλαντωτών. Οι δύο κεραίες μας παράγουν ένα ηχητικό σήμα. Το ανθρώπινο σώμα κινούμενο κοντά στις κεραίες το επηρεάζει κατά έναν τρόπο ο οποίος θυμίζει την επιρροή που μπορεί έχει ένας κινούμενος άνθρωπος στην ποιότητα λήψης της τηλεόρασης (όσοι έχετε τηλεοράσεις με εσωτερική κεραία το γνωρίζετε καλά το φαινόμενο!). Να το πούμε και πιο “επιστημονικά”; Η ανθρώπινη κίνηση προκαλεί μεταβολές του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου τις οποίες αναγνωρίζουν οι κεραίες, με την μία να “διαβάζει” μεταβολές στη συχνότητα και την άλλη στο πλάτος. Ο δε ήχος που παράγεται θεωρείται ένας από τους πιο “καθαρούς” από όλα τα μουσικά όργανα καθώς αποτελείται από ένα απλό ημιτονοειδές κύμα. Αυτά πολύ πολύ χονδρικά!! (απορίες στο διάλειμμα!)

Μετά την φυσική, η επόμενη …ώρα έχει ιστορία! Το theremin λοιπόν ανακαλύφθηκε πριν από 80 και χρόνια, το 1919! Ο εφευρέτης του ήταν φυσικά φυσικός, ονόματι (τότε) Lev Termen… Τόπος: η Ρωσία, η οποία μόλις 2 χρόνια πριν είχε γίνει μέλος της ΕΣΣΔ (η Οκτωβριανή Επανάσταση γαρ…) Όχι και το ιδανικότερο περιβάλλον για κερδοφόρες καινοτομίες δηλαδή, παρόλο που λέγεται ότι και ο ίδιος ο Lenin εντυπωσιάστηκε από το όργανο και έκανε μάλιστα και μερικά μαθήματα. Ο κ.Termen πήρε λοιπόν το όργανο του παραμάσχαλα και έφυγε στη Δύση, στην μητρόπολη της αγοράς, τις ΗΠΑ, όπου συν τοις άλλοις άλλαξε και το όνομα του σε …Theremin (βλέπετε δεν είναι μόνο οι δικοί μας που μετέτρεπαν το “Παπαδόπουλος” σε “Πάπας”!!). Όπως κάθε νεοαφιχθείς στον Νέο Κόσμο, είχε και μεγάλα και φιλόδοξα σχέδια. Πίστευε ότι το νέο αυτό όργανο θα μπορούσε να αντικαταστήσει από μόνο του ολόκληρες ορχήστρες (προφητικός πάντως ο τύπος ε;) και το πλάσαρε με το “διαφημιστικό” σλόγκαν “music from the ether”. Με τα πολλά κατάφερε να πουλήσει τα δικαιώματα της εφεύρεσης στην RCA η οποία και έβγαλε στην αγορά 500 κομμάτια, περιζήτητα σήμερα (ένα τέτοιο κοστίζει σχεδόν 15000$, οπότε αν έχετε κοσμοπολίτη παππού μουσικό, για ψάξτε τις αποθήκες του!), χωρίς όμως ιδιαίτερη εμπορική επιτυχία (πολλοί αγοραστές μάλιστα τα επέστρεψαν αγανακτισμένοι).

Ο Theremin πάντως βολεύτηκε στον Νέο Κόσμο, βρήκε και γυναίκα (μια μαύρη μπαλαρίνα), έκανε και παιδιά, αλλά το american dream έγινε american nightmare αφήνοντας τον άφραγκο (αδόλλαρο για να ακριβολογούμε!). Όμως meanwhile back in communist Russia εξυφαίνονταν δόλια σχέδια για την μοίρα του! Η συνέχεια θυμίζει κατασκοπευτική noir ιστορία. To 1938 πράκτορες της KGB τον “εξαφάνισαν” από τις ΗΠΑ και τον ξαναεμφάνισαν σε κάποιο μακρινό στρατόπεδο συγκέντρωσης της Σιβηρίας (ω, συγγνώμη, στρατόπεδα συγκέντρωσης είχε μόνο ο Χίτλερ!!). Αφού λοιπόν αναμορφώθηκε και “αποφοίτησε” ευδοκίμως, μπήκε “εθελοντικά” στην υπηρεσία της κολλοσιαίας σοβιετικής πολεμικής μηχανής σχεδιάζοντας διάφορα κατασκοπευτικά gadgets (κάτι σαν ένας Mr.Q) και μάλιστα θεωρείται ο εφευρέτης του διαβόητου κοριού! Για σχεδόν τριάντα χρόνια θεωρούνταν αγνοούμενος μέχρι που εμφανίστηκε μετά την πτώση του “σιδηρού παραπετάσματος” και απόλαυσε τα λίγα χρόνια που του απέμεναν γυρίζοντας τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις εκμεταλλευόμενος τον μύθο του. Η τελευταία σελίδα γράφτηκε το 1993…

Μυθιστορηματική ζωή ο κ. Theremin! Θα μπορούσε κάλλιστα να γίνει ταινία στο σινεμά. Και ήταν το σινεμά αυτό που πρώτο εκτίμησε τις δυνατότητες του theremin, βγάζοντας το από το βάθρο του “αξιοπερίεργου”. Στη δεκαετία του 50 αρκετοί σκηνοθέτες εκμεταλλευόμενοι τον ιδιόρρυθμο και ολίγον τι ανατριχιαστικό ήχο του, το χρησιμοποίησαν σε ταινίες (μαντέψτε!) τρόμου και επιστημονικής φαντασίας, σε Β-movies αλλά και σε …Α-Movies. Ενδεικτικά αναφέρω: “The Day the Earth Stood Still” (1951), “It Came From Outer Space” (1953), “The Lost Weekend” (1945, σε σκηνοθεσία του μεγάλου Billy Wilder και μουσική του Miklos Rozsa), “Forbidden planet” (1956, με την μουσική του Bebe Barron) και το περίφημο “Spellbound” του Hitchcock (και πάλι Rozsa στη μουσική). Στην πιο σύγχρονη εποχή το χρησιμοποίησε ο Danny Elfman στην ταινία του Tim Burton “Mars Attacks” (1996), η οποία ήταν μάλιστα μια παρωδία των sci-fi ταινιών των 50s.

Στα 60s ο ψυχεδελο-space απόκοσμος ήχος του theremin γοήτευσε πολλούς ανήσυχους μουσικούς που έψαχναν κάτι καινούργιο στον ήχο (και όχι μόνο!). Στην διάδοση του συνέβαλε και ο γνωστός Robert Moog, ο οποίος άρχισε να κατασκευάζει μαζικά theremins (ακόμη και σήμερα έχει εταιρεία που φτιάχνει theremins). Έτσι μουσικοί όπως οι Beach Boys, οι Led Zeppelin, οι Bonzo Doo Dah Dog Band, ο Captain Beefheart χρησιμοποίησαν το theremin για την ενσάρκωση των μουσικών τους ονείρων. Στη συνέχεια όμως τα “λουλούδια” μαράθηκαν, τα ναρκωτικά έγιναν σκληρότερα, μαζί και η μουσική, και το theremin πέρασε στην αφάνεια μαζί με όλη την εποχή. Για σχεδόν είκοσι χρόνια παρέμεινε στην αφάνεια. Η μόδα όμως της επιστροφής στον αναλογικό πρωτόγονο ήχο που σάρωσε το δεύτερο μισό των 90s έφερε το theremin πάλι στο προσκήνιο. Σ’ αυτό συνέβαλε και ένα ντοκυμανταίρ του Steven Martin με τίτλο “Theremin: An Electronic Odyssey” του 1993, το οποίο και ανακίνησε το ενδιαφέρον με αποτέλεσμα πλήθος καλλιτέχνων να το χρησιμοποιήσουν στις ηχογραφήσεις τους (βλ. παρακάτω).

Το theremin υπήρξε ίσως το πρώτο ηλεκτρονικό όργανο και άνοιξε τον δρόμο για την κατασκευή και άλλων “παράξενων” οργάνων όπως το Ondes-Martenot το οποίο και χρησιμοποιούσε την τεχνική του Theremin, και όπου με ένα δαχτυλίδι που φορούσε ο εκτελεστής μπορούσε να παραλλάσει την νότα που έπαιζε (χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τον γνωστό αβανγκαρντίστα Edgard Varese). Σαν όργανο όμως είναι απίστευτα δύσκολο στην εκμάθηση (θεωρείται μάλιστα το …Έβερεστ των οργάνων, ενώ μια στατιστική αναφέρει ότι το 90% όσων παίζουν theremin τα παρατάει μέσα σε 6 μήνες!). Η δυσκολία του έγκειται στο ότι δεν υπάρχει άμεση επαφή με το όργανο και έτσι απαιτείται σταθερό χέρι …χειρούργου, απόλυτη ακρίβεια και έλεγχος στην κίνηση αλλά και απόλυτη ακινησία του υπόλοιπου σώματος. Έχει όμως τεράστιες δυνατότητες καθώς μπορεί να φτάσει ένα εύρος οκτώ οκτάβων (!), αλλά στα χέρια κάποιου μαθητευόμενου μάγου ο ήχος του μπορεί να θυμίζει …γάτα που της πατάν την ουρά! Ο …Καβάκος του Theremin είναι (ήταν δηλαδή) η Clara Rockmore (1911-1998), μαθήτρια (και παρ’ ολίγον γυναίκα) του εφευρέτη, η οποία έβγαλε και αρκετούς δίσκους για solo theremin καταφέρνοντας να παίξει ολόκληρες μελωδίες από συμφωνικά έργα και όχι απλώς ηχητικά συνοδευτικά εφέ! Η διάδοχος της σήμερα θεωρείται η Lydia Kavina, ανιψιά του Theremin (όλοι μια οικογένεια είμαστε τελικά σ’ αυτή την ιστορία)!

Πέρα από τις ηχογραφήσεις, πολλοί καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν το theremin στις συναυλίες καθώς είναι ένα πολύ …εφετζίδικο στη θέα όργανο. Καλλιτέχνες που συνιστούν μια ετερόκλητη λίστα η οποία περιλαμβάνει τους Talking Heads, Violent Femmes, Simon & Garfunkel, Pram, Super Furry Animals, My Life Story, Legendary Pink Dots, Afghan Whigs, τις …Spice Girls και τους Man or Astroman? (ο μπασίστας των οποίων μάλιστα είχε προσαρμόσει ένα τέτοιο όργανο σε μορφήν …κιθάρας!). Από τους ντόπιους ήρωες (κατά το “local heroes”) οι μόνοι που ξέρω ότι χρησιμοποιούν theremin στις συναυλίες τους είναι οι Active Member, το οποίο μάλιστα χειρίζεται ο ίδιος ο B.D.Foxmoor. Ο ίδιος έπαιξε και theremin στο “Νανούρισμα” από τον δίσκο της Sadahzinia “Στο χρώμα της στάχτης”.

Ακολουθεί ένα άτυπο πρoσωπικό ΤΟΠ-11 τραγουδιών στα οποία κάνει την εμφάνιση του το theremin.

1. Good Vibrations – Beach Boys
Δικαιωματικά καταλαμβάνει την πρώτη θέση. Όχι μόνο ο ήχος του theremin είναι διαυγής και σαφής και δίνει το κύριο χρώμα στον ήχο (αν και στην πραγματικότητα δεν ήταν ακριβώς theremin αλλά ένα theremin-οειδές όργανο ονόματι tannerin), αλλά είναι και το πιο επιτυχημένο! Νο 1 και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού το 1966. Και είναι και η αιτία για την οποία οι Beach Boys καταλαμβάνουν κάποιες σειρές στα κιτάπια της ιστορίας της ηλεκτρονικής μουσικής!

2. Sleep – Godspeed You Black Emperor
Το εκπληκτικό κομμάτι που ανοίγει το 2ο δισκάκι του περίφημου “Lift Your Skinny Fists Like Antennas to Heaven”. Που ξεκινάει με έναν θλιμμένο μονόλογο αναπόλησης μιας ωραίας παραλίας της νιότης στο Coney Island (όλες οι παραλίες είναι ωραίες στη νιότη!) και σημαδεύεται από τον ανατριχιαστικό απόμακρο ήχο του theremin που μοιάζει να έρχεται από τα βάθη της μνήμης και επιτείνει το νοσταλγικό κλίμα… Μοναδικής ομορφιάς κομμάτι, από έναν δίσκο ο οποίος έχει ήδη καβατζώσει θέση στην δεκάδα της λίστας που θα μας καλέσει ο Μπάμπης να κάνουμε τα Χριστούγεννα του 2009 με τους καλύτερους δίσκους της δεκαετίας!

3. Whole Lotta Love – Led Zeppelin
Οι New Yardbirds μεταλάσσονται σε Led Zeppelin και ο ήχος του ροκ μεταλάσσεται σε κάτι πιο σκληρό και αιχμηρό. Εμβληματικό κομμάτι, στο μεταίχμιο μιας εποχής, από το group του Jimmy Page (τότε τουλάχιστον ακόμη ως τέτοιο λογίζονταν). Με το theremin να συμβάλει σημαντικά σε εκείνο το εντελώς freak-out απόσπασμα στη μέση του κομματιού…

4. Electricity – Captain Beefheart and the Magic Band
Ισορροπώντας (όχι πάντα με επιτυχία) στα όρια μεγαλοφυΐας και παράνοιας ο Captain Beefheart ηχογραφεί το 1967 τον 1ο του δίσκο, το θρυλικό πια “Safe as milk”. To theremin κοντράρεται με την ιδιόρρυθμη φωνή του “Καπετάνιου” (η οποία λέγεται ότι …κατέστρεψε ένα μικρόφωνο κατά την απόδσση του κομματιού αυτού) και μαζί καλωσορίζουν την εποχή του ηλεκτρισμού με ένα εντελώς …”περνάς απέναντι” κομμάτι! To oποίo μάλιστα υπήρξε και αφορμή του διαζυγίου με την A&M οι υπεύθυνοι της οποίας δεν το ήθελαν στο LP (ήταν εκτός των εμπορικών standards!).

5. Mysterons – Portishead
Πινελιές από το theremin παιγμένο από τον Adrian Utley στοιχειώνουν κυριολεκτικά την ατμόσφαιρα σ’ αυτή την αξέχαστη κινηματογραφική noir ελεγεία που ανατρίχιασε καρδιές εκεί πίσω στο 1994…

6. Oxygene 10 – Jean Michel Jarre
Mπορεί o πιο διάσημος γιος διάσημου μπαμπά Jean Michel να υποκύπει συχνά στην μεγαλομανία του, μπορεί εξίσου συχνά να γοητεύεται από τον ηχητικό λαπά του new age, όταν θέλει όμως μπορεί και δημιουργεί εκπληκτικές ηλεκτρονικές ατμόσφαιρες. Όπως εδώ στο “Oxygene 10″ από τον δίσκο “Oxygene 7-13″, όπου το theremin δεν χρησιμοποιείται ως …ηχητική “γλάστρα” απλώς για το εφέ, αλλά παίζει μια εντελώς space-out μελωδία.

7. Velouria – Pixies To group περνά την …”Pixies in Spaaace” φάση του (κατά το “Pigs in Spaaace” από το Muppet Show!), o Vaughan Oliver διακοσμεί το εξώφυλλο με ιπτάμενους δίσκους, ο Frank Black φαντασιώνεται συναντήσεις με εξωγήινους και το theremin κρύβεται διακριτικά κάτω από στρώσεις κιθαριστικού θορύβου.

8. Echoes – Pink Floyd
Δύο χρόνια πριν την μετάβαση τους στην σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού, στο LP “Meddle,” οι Pink Floyd απογαλακτίζονται σιγά σιγά από τον Syd Barrett και δημιουργούν αυτό το 23λεπτο μουσικό ταξίδι το οποίο πιάνει μια ολόκληρη πλευρά δίσκου. Μια συνήθεια που έγινε μανιέρα τα χρόνια εκείνα! Ε ρε punk που τους χρειαζόταν!

9. Metal fingers in my body – Add N To X
Ϊσως είναι το group που έχει τιμήσει με το παραπάνω την εφεύρεση του Theremin. Έχει μάλιστα ως μόνιμο μέλος του τον πολύ καλό “θερεμινοπαίχτη” Steven Claydon. Από πολλά κομμάτια που θα μπορούσαν να είναι σε αυτή την θέση, διάλεξα τούτο το σκληρό (ακόμη κι απ’ τον τίτλο) κομμάτι, όπου το theremin γονατίζει κυριολεκτικά…

10. Race for Prize – Flaming Lips
Πιο pop από ποτέ στο κομμάτι αυτό από το “Soft Bulletin” οι Flaming Lips. Tο theremin παλεύει να ακουστεί “δυναστευόμενο” από τα πλούσια ψεχεδελικά έγχορδα…

11. Le soleil est pres de moi – Air
Δύο ταλαντούχα γαλλόπουλα, μαζεύουν επιρροές δεξιά κι αριστερά και τις συνθέτουν σε ένα ηδονικό αμάλγαμα. Ηδονικό όσο μια παγωμένη μαργαρίτα μια ζαλισμένη από τη ζέστη βραδιά. Όσο και το τεμπέλικο γοητευτικό αυτό κομμάτι από το EP “Premiers Symptomes”. Αν υπήρχαν στα 50s synths κάπως έτσι θα ακούγονταν…

Επίσης theremin έχει ακουστεί στα: “Jacky Cane” – Hooverphonic, “Saturn III” – Fu Manchu, “Get your freak on” – Missy Elliott, στον δίσκο “Alice” του Tom Waits και στο “Dopes to Infinity” των Monster Magnet, “Cup of coffee” – Garbage, “Astronaut” – David Byrne (στον τελευταίο του δίσκο του “Grown Backwards”), “Take a run at the sun” – Dinosaur Jr, “Lovely Head” και “Sonar 2000″ των Goldfrapp, “Funeral Song” – Sleater Kinney, “God monster” – Cramps, “Little people” – White Stripes, “Egobrain” – System of a Down, “Tiny Golden Books” – Coil, “Shot Shot” – Gomez, “Richard III” – Supergrass, “Holes” – Mercury Rev, “Dang” – Jon Spencer Blues Explosion. Και ασφαλώς πολλά ακόμη…

1η δημοσίευση: http://www.mic.gr

21/06/2004

Το άρθρο βρίσκεται εδώ.